Republika Południowej Afryki, 48 mln mieszkańców

W Republice Południowej Afryki, dawnej Unii Południowoafrykańskiej¹, podstawowym aktem prawa kombatanckiego jest ustawa z 23 kwietnia 1999 roku o weteranach wojennych (Military Veterans' Affairs Act). Uzupełniają ją inne akty, a także przepisy prawne znajdujące się w szczególności w ustawie z 26 kwietnia 1992 roku o pomocy socjalnej (Social Assistance Act) i z 8 listopada 1996 r. o emeryturach specjalnych (Special Pensions Act).

W RPA występują dwie kategorie weteranów, których uprawnienia zostały uregulowane odrębnymi ustawami. Do pierwszej kategorii należą osoby, które podczas służby w siłach zbrojnych Unii Południowoafrykańskiej lub sojuszniczych brały udział w walkach w czasie:

• I wojny światowej 1914-1918,
• II wojny światowej 1939-1945,
• wojny koreańskiej 1950-1953.

Żołnierzom trwale poszkodowanym na zdrowiu podczas walk zbrojnych przysługują w RPA renty inwalidów wojennych. Świadczenia posiadają także wdowy pozostałe po tej kategorii uprawnionych.

Pozostali weterani mogą ubiegać się o przyznanie stałych świadczeń kombatanckich w wysokości 798 randów (ZAR)² miesięcznie pod warunkiem posiadania majątku i dochodów niższych od wyznaczonego górnego pułapu. Do grupy uprzywilejowanych należą osoby:

• samotne posiadające majątek (kapitał) wartości mniejszej niż 266 400 ZAR i dochód roczny poniżej 18 024 ZAR;
• zamężne i żonate posiadające majątek wspólny o łącznej wartości mniejszej niż 532 800 ZAR i dochód roczny poniżej 33 840 ZAR.

Przy obliczaniu wartości majątku pomija się dom (mieszkanie) weterana, o ile jest on jego stałym miejscem zamieszkania.

W RPA działa obecnie 19 organizacji kombatanckich, zrzeszających wszystkie kategorie uczestników wojen bądź żołnierzy poszczególnych rodzajów broni. Są to między innymi: Legion Południowoafrykański (South African Legion), Stowarzyszenie Oficerów Marynarki Południowej Afryki (Naval Officers Association of S.A.), Liga Sił Specjalnych (Special Forces League), Południowoafrykańskie Stowarzyszenie Żołnierzy Piechoty (S.A. Infantry Association) i inne. Część stowarzyszeń kombatanckich wchodzi w skład Południowoafrykańskiej Federacji Weteranów Wojskowych (South African Military Veterans' Federation).

Odrębnym zagadnieniem jest opieka władz RPA nad bojownikami z apartheidem, tworzącymi drugą kategorię beneficjentów prawa kombatanckiego. Wiążą się z nią bowiem problemy dotyczące rejestracji tych osób i ich adaptacji do nowych warunków życia po upadku reżimu.

Weterani walk z apartheidem, którzy na skutek prowadzonej działalności nie uzyskali prawa do własnej emerytury, mogą otrzymać świadczenie specjalne, jeśli spełniają jeden z niżej wymienionych warunków:

• w 1996 r., z chwilą wejścia w życie ustawy o emeryturach specjalnych, mieli co najmniej 35 lat i łącznie przez co najmniej 5 lat działali w organizacji walczącej z apartheidem,
• podlegali represjom politycznym,
• cierpią na stałą i całkowitą niepełnosprawność spowodowaną udziałem w walkach bądź represjami.

Wysokość przyznawanych przez władze RPA specjalnych świadczeń emerytalno-rentowych uzależniona jest od grupy wiekowej, do której został zaliczony weteran. Osoby, które w 1996 r. osiągnęły:

• 35-45 lat - otrzymują świadczenie w wysokości 6000 ZAR rocznie oraz 1200 ZAR za każdy dodatkowy rok ponad wymagane pięcioletnie minimum służby, łącznie nie więcej jednak niż 24 000 ZAR w ciągu roku;
• 45-65 lat - otrzymują świadczenie w wysokości 12 000 ZAR rocznie oraz 1200 ZAR za każdy dodatkowy rok ponad wymagane pięcioletnie minimum służby, łącznie nie więcej jednak niż 30 000 ZAR w ciągu roku;
• 65 i więcej lat - otrzymują świadczenie w wysokości 24 000 ZAR rocznie oraz 1200 ZAR za każdy dodatkowy rok ponad wymagane pięcioletnie minimum służby, łącznie nie więcej jednak niż 42 000 ZAR rocznie.

Weterani, których działalność kombatancka trwała ponad 25 lat, otrzymują emeryturę wynoszącą 84 000 ZAR w skali rocznej. Niezależnie od tego demokratyczne władze RPA podjęły szereg działań mających na celu umożliwienie zdemobilizowanym bojownikom zdobycia wykształcenia, znalezienia pracy i mieszkania.

Ustanowione emerytury i renty specjalne oraz realizowane przez państwo programy pomocowe tylko w ograniczonym stopniu zaspokoiły elementarne potrzeby uczestników walk z postkolonialnym reżimem. Jeszcze w latach 2005-2007 wielu weteranów żyło w skrajnym ubóstwie, bez pracy i dachu nad głową. Istotnym problemem, który wymaga systemowych rozwiązań, jest także opieka medyczna nad środowiskiem weterańskim, trapionym dolegliwościami psychicznymi i innymi chorobami (m.in. AIDS).

W RPA główną instytucją nadzorującą wykonanie przepisów prawa kombatanckiego jest Ministerstwo Obrony (Ministry of Defence). Przy szefie resortu działa Komitet Doradczy do Spraw Weteranów Wojskowych (Advisory Board on Military Veterans' Affairs), w skład którego wchodzą powołani przez ministra przedstawiciele organizacji kombatanckich i Dyrektor Urzędu do Spraw Weteranów Wojskowych (Office for Military Veterans' Affairs). Wspomniany Urząd działa w strukturach resortu.

Szczególną rolę odgrywa tutaj także Prezydent Republiki, pełniący funkcję Zwierzchnika Weteranów (Patron in Chief). Prezydent powołuje komisje rządowe do spraw weteranów i rozpatruje projekty przedkładane przez ministra obrony.

Specyficzną dla RPA instytucją była, powołana na mocy ustawy z 1995 r. o wspieraniu narodowej jedności i pojednania (Promotion of National Unity and Reconciliation Act), Komisja Prawdy i Pojednania (Truth and Reconcilliation Commission). Do jej podstawowych zadań należało badanie przypadków zbrodni popełnionych przez władze rasistowskie i walczące z apartheidem organizacje rebelianckie. Na czele Komisji stał powszechnie szanowany laureat pokojowej nagrody Nobla abp Desmond Tutu. Prace Komisji odbywały się w ramach trzech komitetów:

• Komitet Łamania Praw Człowieka, który badał przypadki naruszania praw człowieka mające miejsce pomiędzy 1960 a 1994 r.;
• Komitet Odszkodowań i Rehabilitacji, którego zadaniem było przywracanie ofiarom godności oraz formułowanie propozycji dotyczących wspierania rehabilitacji;
• Komitet ds. Amnestii powołany do rozpatrywania wniosków od osób, które ubiegały się o amnestię - w oparciu o postanowienia ustawy z 1995 r.

Posiedzenia Komitetu Łamania Praw Człowieka oraz Komitetu Amnestii odbywały się jawnie w miejscach publicznych na terenie całego kraju oraz były transmitowane w południowoafrykańskiej telewizji publicznej.

Ważną cechą działania Komisji była otwartość na zeznania oraz wnioski amnestyjne zarówno ze strony przedstawicieli reżimu rasistowskiego, jak i Afrykańskiego Kongresu Narodowego. Efektem prac Komisji było amnestionowanie 849 osób (wniosków złożono ogółem 7112). W 1998 r. Komisja przedstawiła raport końcowy, w którym potępiła zbrodnie wszystkich stron konfliktu.

Działalność Komisji Prawdy i Pojednania, oceniana po latach przez opinię międzynarodową jako sukces, w RPA budzi do dziś kontrowersje. W oczach opinii publicznej Komisja, jakkolwiek zbadała zbrodnie apartheidu, zaniedbała społeczną potrzebę rozliczenia winnych tych zbrodni. Pojawiają się głosy kwestionujące bezstronność Komisji, zarzucające jej nadmierną przychylność wobec funkcjonariuszy systemu, wskutek której ofiary zostały pozbawione prawa do sprawiedliwości.

Stan na 2008 r.

¹Unia Południowoafrykańska była krajem należącym do Korony Brytyjskiej.

²1 PLN = 0,2874 ZAR